quarta-feira, 21 de dezembro de 2011

Historia breve das mulleres galegas (I): Prehistoria e Historia Antiga.

Fonte: LLINARES GARCÍA, MAR (2010): Historia das mulleres en Galicia. Prehistoria e Historia Antiga. Xunta de Galicia e Editorial NigraTrea.

Estela funeraria de Apana, de Crecente, Lugo.
PREHISTORIA

Carencia, en Galicia, de restos humanos prehistóricos susceptíbeis de que fose determinado o seu sexo.

Non existen representacións figuradas femininas na Prehistoria galega.

HISTORIA ANTIGA

Os autores antigos atribúen ás mulleres galegas a realización dos traballos agrícolas (Estrabón, Silio Itálico, Xustino).

A porcentaxe feminina de adicantes de inscricións funerarias no noroeste ibérico é moi alta (case o 50%) con respecto a outras zonas do Imperio Romano, especialmente nas zonas menos romanizadas.

Nabia e Reva son deusas galaicas femininas relacionadas coa guerra (consérvase unha adicatoria a Nabia ofrecida por unha muller).

Só hai tres adicatorias de mulleres a Xúpiter e só unha a Lares Viais. As mulleres supoñen a terceira parte das adicantes ás Ninfas. Cibeles e Isis reciben cinco adicatorias femininas no noroeste peninsular.

Salvo Estrabón, as fontes non permiten afirmar a existencia dunha xinecocracia ou matriarcado na Gallaecia.

Presenza, no convento bracaraugustano, de flaminicas: sacerdotisas do culto ás emperatrices divinizadas.

Importancia do papel feminino no priscilianismo. Virginia Burrus (1995) interpreta o priscilianismo como a expresión dun movemento de agrupación de mulleres, que desenvolvía un modo de sociabilidade feminina á marxe da autoridade masculina.

c. 381 – 388 (data máis aceptada: 383) – Peregrinaxe de Exeria a Terra Santa. A suposta orixe galega de Exeria é moi dubidosa: non hai ningún dato para afirmalo.

domingo, 11 de dezembro de 2011

se che preguntan polo "reino astur-leonés" - O REINO DE GALIZA: 711-910

“Reino Asturleonés” é a denominación que a historiografía tradicionalista española emprega para definir o espazo político do reino medieval de Galicia entre os anos 711 e 910.
 
O Reino de Galicia é unha entidade política con continuidade histórica dende o 410, data de creación do reino suevo na provincia romana de Gallaecia, ata o 1486, ano da viaxe dos Reis Católicos a Galicia, que consagra a sumisión do reino a Castela. 

A OCULTACIÓN DO REINO GALEGO 

A confusión ou ocultación da denominación histórica do noroeste da península Ibérica parte da historiografía liberal española do século XIX, iniciándose coa publicación en 1850 da Historia general de España de M. Lafuente, que traduce o termo árabe Jalikiah ou Yilliquiyya, documentado en numerosas fontes escritas musulmás, por Reino de León. Esta denominación musulmá é coincidente cas fontes cristiás da época medieval, galegas e europeas, que identifican claramente a Galicia como a extensa rexión do noroeste da península Ibérica. Así, a causa da ocultación de Galicia, o nome máis coherente coas fontes para a rexión do noroeste peninsular, non é histórica, senon que agocha unha intencionalidade política, pois admitir que os dous núcleos xeográficos e políticos da península Ibérica na Idade Media son Galicia e al-Andalus ou Spania nega a principal premisa da historiografía nacionalista española, coa que debe identificarse o pobo do Estado-nación español: un espíritu nacional, católico e, logo, castelán, que se perpetúa dende a época romana no reino dos visigodos e cuxo testemuño é recollido por Paio en Covadonga, pasado aos monarcas asturianos, leoneses e, logo, casteláns, en continua batalla coa finalidade de unificar España e expulsar ao Islam, acadada cos Reis Católicos. A España centralista do século XIX non podía ter raíces musulmás, nin un pasado que non tendese á unidade da patria baixo unha única Coroa, nin ter a súa orixe nun poder que non fose castelán, moito menos nun poder con centro en Galicia, rexión domada no século XV.

A partir de Lafuente, con gran impulso da xeración do 98, da que é representante Menéndez Pidal, a historiografía tradicionalista española designará con distintas denominacións o que foi a evolución do reino galego, buscando a identificación de España coa Igrexa católica e con Castela.

Así:

- os termos "reino de Asturias" ou "reino asturleonés" úsanse para definir a evolución da Gallaecia entre o ano 711 e o 910.

- "reino de León" sería o reino de Galicia entre o 910 e 1230. Confundindo a sede rexia coa denominación de todo o reino, que seguía a ser Galicia, a historiografía española crea un reino en León cando esta non é máis que cidade cun pequeno territorio adxacente. Dende inicios do século XII comeza a disgregación do reino de Galicia coa independencia de Portugal, a configuración dunha entidade territorial en León e a separación, en 1157, de Galicia e León e Castela e Toledo, reino que fora incorporado a Galicia en 1085.

- "Coroa de Castela" sería todo o espazo cristián do occidente peninsular dende 1230. Nos séculos XIV e XV xa se restrinxe a denominación de Galicia á Galicia nuclear, a correspondente coa provincia lucense romana, que seguirá a ser oficialmente reino ata o 1833.

O REINO DE GALICIA ENTRE 711 - 910  

Así, o reino “asturleonés” corresponderíase co periodo de formación do Reino Medieval de Galicia

A sustitución do poder visigodo polo musulmán en Hispania a partir de 711 non implicou a ocupación islámica de Galicia, pois a aristocracia desta provincia vitiziana sería, xunto coa narbonense, a que solicitou a intervención dos musulmáns no territorio peninsular, coa finalidade de derrotar aos partidarios de Rodrigo no reino de Toledo. Neste espazo do noroeste peninsular, vinculado vasalaticamente ao emirato cordobés, configúrase, dende finais do século VIII, un proxecto de poder centralizador, cun rei á cabeza, apoiado polo episcopado galego, enfrontado á poderosa aristocracia territorial laica da Galicia lucense e bracarense. A creación dunha corte real en Oviedo a finais do século VIII sería unha tarefa apoiada por esta aristocracia eclesiástica, elixindo precisamente Oviedo por tratarse dunha zona libre de señorío, tanto de grandes señores laicos coma de mosteiros. O enfrontamento entre a aristocracia laica e o episcopado, entre os poderes territoriais e os partidarios dunha monarquía, é unha constante neste periodo do reino de Galicia, e nesta dinámica hai que entender as disputas dinásticas e os cambios na relación política con Córdoba.

No espazo galego mantéñense no século VIII as estructuras básicas de encadramento da poboación herdadas da época romana e do reino suevo, as dioceses e sedes episcopais, os territorios señoriais e o monacato, e non se producen despoboacións de territorios, nin sequera coas incursións normandas de finais do século IX. A realeza e o episcopado buscan crear unha igrexa “nacional” para este territorio como medio de afirmación do poder estatal, e nese contexto se enmarca o achádego do sartego do apóstolo Santiago en Compostela en 813 e a adopción do antiadopcionismo como doutrina oficial, para reafirmar a independencia da igrexa de Toledo, durante o reinado de Afonso II (791 – 842).

Estas orixes do reino galego no século VIII foron explicadas pola historiografía tradicionalista española como o resultado da conformación dun núcleo de resistencia nas montañas astures composto por cristiáns que derrotan aos musulmáns na batalla de Covadonga en 718 ou 722, acaudillados por don Pelayo e que, dende alí, vai ocupando territorios. Na actualidade, a propia historiografía española reduce a importancia da suposta batalla de Covadonga, considerándoa mera escaramuza musulmá no norte, e nega a historicidade de Paio como rei ou caudillo, pois a Crónica Mozárabe, escrita en 754, non o cita a el nin á batalla de Covadonga, atribuíndo a súa invención a mozárabes emigrados de al-Andalus na segunda metade do século IX, autores da Crónica de Afonso III. Paio sería un noble territorial máis de Galicia que, na zona de Asturias, decide afirmar a súa autonomía e ampliar os seus dominios, o que o leva ao choque con al-Andalus e con outros señores. A preponderancia nas crónicas concedida a Paio e aos señores territoriais do século VIII na zona asturiana (considerados reis pola historiografía española) sobre os señores galaicos, explícase no marco da elaboración, en tempos de Afonso III (866 – 910), dunha ideoloxía lexitimadora dun poder monárquico que xa pode considerarse estatal.  
 
Os seguintes nomes e cronoloxías corresponden a estes señores territoriais do século VIII, que carecen dun dominio efectivo máis alá do seu territorio patrimonial, e aos reis en Oviedo do século IX.

SEÑORES TERRITORIAIS - S. VIII 

Despois de Paio (711 – 737) e de Fávila (737 – 739), Afonso I (739 – 757) considérase o fundador do reino, nun momento en que os bereberes, sublevados contra Córdoba, abandonan as guarnicións situadas fronte ás montañas do norte. A interpretación tradicional española sinala que Afonso ocupa espazos aos musulmáns e traslada a Asturias á poboación da zona do Douro, creando alí un deserto estratéxico, idea hoxe desbotada que tén a súa orixe na Crónica de Afonso III. Un dos espazos ocupados e repoboados, segundo esta liña historiográfica, sería Galicia, hipótese totalmente descartada pola evidencia arqueolóxica dunha Galicia sen cortes ocupacionais dende a época romana e pola constatación documental do poder dos señores territoriais laicos e do clero galegos, sen mencionar que Galicia non foi ocupada polos musulmáns. Esta conquista de Galicia polos astures e cántabros pode explicarse facendo afirmacións totalmente insostibles historicamente, coma que Galicia é unha rexión pouco romanizada [En MARTÍN, J. L. La España medieval. – páx 75 –] e obviando a importancia económica, política e cultural da Gallaecia baixorromana ou do Reino Suevo de Galicia.

A Afonso sucédeo o seu fillo Froila I (757 – 768), quen, segundo as tradicións da época de Afonso III, continúa a labor repoboadora de seu pai e tén que facer fronte a revoltas dos “galegos”.

Aurelio (768 – 774), Silo (775 – 783), Mauregato (783 – 788) e Vermudo I (788 – 791) son considerados usurpadores polas crónicas dos tempos de Afonso III e monarcas febles pola tradición historiográfica española, quizais pola súa ascendencia galega (da Gallaecia lucense), e o consecuente apoio de señores territoriais lucenses, e pola aproximación política a Córdoba durante esta época. O apoio galego a estes monarcas non impediu as tensións con señores territoriais galegos, mencionadas polas crónicas.

REIS EN OVIEDO - S. IX 

Con Afonso II (792 – 842) consolídase o apoio do episcopado galego á creación dun poder monárquico que trate de englobar Galicia. A creación dunha corte en Oviedo e o reforzamento de Compostela como centro relixioso marcan a xeografía do doble poder: episcopal en Compostela – monárquico en Oviedo.
Durante o seu reinado consolídase a independenza respecto a Córdoba, lograda polas dificultades que vive o emirato coas revoltas muladís de Toledo, Mérida e do val do Ebro, así como pola intervención carolinxia no noreste. A independencia política, o fin do pago de tributos, refórzase coa independencia relixiosa da sede toledana, coa inventio do achádego do sepulcro de Santiago en Compostela e a condena do adopcionismo. Fronte a al-Andalus, a corte galega mantén relacións diplomáticas co Imperio Franco, de onde se adopta o modelo político, aínda que se establecen as normas xurídicas do Liber Iudicium visigodo.
Afonso apoia o monacato como medio de extensión do control territorial da monarquía.

A partir de Ramiro I (842 – 850), que accede ao trono apoiado por poderes territoriais da Galicia lucense, e de cuio reinado hai que destacar a importante actividade edilicia, consolídase o sistema de monarquía hereditaria por línea patrilineal. A Ramiro sucédeo o seu fillo Ordoño I (850 – 866), que repoboa* Astorga, Tui e Amaia. Tras a colaboración inicial con al-Andalus, obrigada polo ataque vikingo de 858, Ordoño apoia as revoltas muladís contra Córdoba.

Afonso III (866 – 910) extende a autoridade real ata o río Mondego, coa restauración de Coimbra, mantendo a aristocracia local o seu poder. Santiago consolídase como centro de poder eclesiástico, coa consagración da catedral en 899. Con respecto a Córdoba, Galicia apoia as revoltas muladís que poñen en cuestión a autoridade emiral.
Con Afonso III pódese falar xa dun estado consolidado – sen que por iso se extingan as resistencias dos poderes territoriais –  que elabora unha ideloxía lexitimadora dese poder monárquico, facéndoo herdeiro do reino visigodo de Toledo, así coma da súa Igrexa*.
No 910, a busca de integración do poder monárquico nos circuitos comerciais da ruta da prata e da vía Braga-Burdeos impulsan o traslado da sede rexia a León, recén fundada sobre o campamento romano, transferindo a esta cidade parte da dignidade episcopal de Astorga.

* 1 Os termos restauración e repoboación dos cronistas non deben entenderse literalmente, senon como a sumisión á autoridade estatal dunha poboación ou territorio.

* 2 Sobrevalorouse o elemento mozárabe deste mito goticista, sen valorar a influencia da idea carolinxia do translatio imperii.

BIBLIOGRAFÍA

- MARTÍN, J. L.; La España medieval. Historia 16.
- LÓPEZ CARREIRA, A.; O reino medieval de Galicia. A Nosa Terra.
- LÓPEZ TEIXEIRA, X. A.; Arredor da conformación do Reino de Galicia. 711 – 910. Toxosoutos.

domingo, 6 de novembro de 2011

Documentais sobre a Historia de América Latina


Trece documentais de Historia de América Latina, coproducidos pola RTVE, o Instituto Nacional de Cine y Artes Audiovisuales de Argentina e o Instituto Cubano de Arte e Industria Cinematográfica, que se poden ver na web da RTVE, aquí.

domingo, 23 de outubro de 2011

Razoade, pero obedecede

"Razoade sobre todo, canto queirades e cando queirades, pero obedecede".

O Rei de Prusia, Federico II (reinado: 1740 - 1786) aos "ilustrados".

A máxima do rei prusiano resume o carácter do Despotismo Ilustrado: posta en práctica das ideas da Ilustración (educación do pobo, maior xustiza na carga impositiva, progreso e benestar material da xente, tolerancia relixiosa...) pero aplicando as reformas dende arriba e sen cuestionar de xeito profundo a orde social.

De:
- DE LA TORRE, HIPÓLITO e MORALES, VÍCTOR (Coord.): Historia Universal Contemporánea. Editorial Centro de Estudios Ramón Areces. Madrid, 1997.

segunda-feira, 26 de setembro de 2011

conferencia de Xosé Lois Sobrado Pérez - O VIÑEDO NA ÁREA DE PANTÓN NA IDADE MEDIA

Portada principal da igrexa Santo Estevo de Atán (Pantón), mosteiro ao que se refire o primeiro documento conservado sobre viñedo en Galicia, do ano 816.
* Notas miñas, reelaboradas un nada e ordenadas ao meu xeito, da conferencia de Xosé Lois Sobrado Pérez titulada "O viñedo na área de Pantón na Idade Media", impartida o 27 de maio de 2011 en Ferreira de Pantón, no marco da XXIV edición da Rota do Románico deste municipio.

Xosé Lois Sobrado Pérez - O VIÑEDO NA ÁREA DE PANTÓN NA IDADE MEDIA. Unha achega a traveso da documentación dos mosteiros (1200 - 1500).

- A zona das ribeiras de Cabe e Sil posúe un gran volume documental sobre o viñedo. Na Idade Media, a chamada Ribeira Sacra era unha paisaxe moi agraria (froita, viñedo, oliveiras...). Dábanse unhas condicións climáticas e xeolóxicas (zonas graníticas) moi favorables para o cultivo da vide.

- En Galicia temos aproximadamente uns 8.000 documentos medievais relacionados co viñedo. As ribeiras do Sil - do Barco á desembocadura no Miño - e o Ribeiro son as principais produtoras de viñedo na Galicia medieval, sendo zonas de menor produción Betanzos e Pontevedra; mesmo as comarcas costeiras lucenses chegaron a producir viño na Idade Media. 

- As cidades galegas (lémbrese que Monforte era unha das cidades importantes na Galicia medieval) son os principais puntos de consumo en Galicia do viño galego, que tamén se exportaba ás cidades da cornixa cantábrica, a Inglaterra e Francia, a través dos portos de Redondela, Baiona, A Coruña, Pontevedra e Noia. O viño era o produto que máis impostos recadaba nos concellos, o que evidencia a importancia do seu comercio: era o produto máis rentable na Idade Media.

Porta principal da igrexa de Pombeiro, mosteiro con importante documentación sobre o viñedo en época medieval.
- Os mosteiros foron grandes promotores do viñedo na Idade Media: eran os grandes posuidores de terreo de viñedo en Galicia. O primitivo monacato galego dotárase, mediante doazón e compra, de moitas terras en zonas produtivas de viñedo. Nos foros do s. XIV inclúese a obriga de plantar viñas nalgúns casos; moitos dos montes aforados debíanse roturar para plantar viñedos (s. XV), sobre todo a partir de 1420/30, tras a recuperación da crise económica de finais do s. XIV. A recuperación do viñedo no s. XV é xeral en toda Galicia: recuperáronse viñas abandonadas e recruouse monte para plantar viñedo. Da explotación directa dos mosteiros temos poucas referencias. O mordomo era un intermediario entre os mosteiros e os foreiros: el supervisaba o pago das rentas e a el había que pedir permiso para vendimar. As datas de pago do foro na Ribeira Sacra son San Martiño, San Miguel, Pascua, San Andrés ou San Vicente. O lugar de pago preferente, no caso do viño, é o lagar, recén exprimido o viño; págase no mosteiro escasas veces. Na documentación hai referencias a traballos da viña e recomendacións sobre cómo coidar o viñedo; os mosteiros preocúpanse porque o viñedo esixido sexa do "mellor", "viño bo". Hai unha gran variedade de medidas de capacidade na Ribeira Sacra (moio, cuartillo...). Na documentación hai referencias a ferramentas usadas no traballo da viña e aos animais usados como forza motriz. [Sobre todas estas cuestións, pódese consultar on-line o documentado artigo de José Antonio López Sabatell "Paisaje agrario y prácticas agrícolas en la Ribeira Sacra (Galicia) durante los siglos XIV y XV".] 

- O cabildo da Catedral de Lugo era un propietario importante de terreos na zona da Ribeira Sacra, especialmente en Pantón.

- O documento escrito máis antigo sobre a existencia de viñedo en Galicia é un documento do ano 816 sobre o mosteiro de Atán, localizado no Tombo Vello da Catedral de Lugo. Pombeiro é o mosteiro da zona que maior volume de documentación foral conserva.

- No sistema viario da Ribeira Sacra tiña gran importancia o transporte fluvial. Había barcas perto de San Tomé (Anllo, Sober), na que o barqueiro tiña que pasar de balde aos monxes de Santa Cristina, no porto de Papelle - do mosteiro de Pombeiro - ou en Entrambasaugas - do mosteiro de Santo Estevo -. Na Idade Media había unha importante economía fluvial: explotábase a pesca e a area do río.

Canzorro de Atán, interpretado coma un bebedor de viño e, recentemente, coma un músico do "dolium", por Pablo Carpintero.
- Os datos existentes non permiten determinar a cantidade de terreo adicada a viñedo na Idade Media no espazo da Ribeira Sacra; na documentación sobre produción agraria o viñedo acapara un 80% dos documentos. Nesta documentación hai moitas referencias a froitas, destacando as figueiras. Tamén é importante a documentación sobre os soutos, para a produción de castañas. Hai tamén abundantes referencias a monte (necesario para o viñedo: estrume, estacas...) e a oliveiras: esta foi unha zona produtora de aceite.

- Na Ribeira Sacra non hai referencias documentais sobre variedades de uva. 

NOTAS

* Pode consultarse documentación sobre o viñedo en Galicia no Museo Etnolóxico de Ribadavia, que logo pasará ao Museo do Viño de Galicia.

segunda-feira, 18 de julho de 2011

1600 anos do reino (suevo) en Galicia


* Artigo de Anselmo López Carreira (aquí).

* Palestra no Congreso 1600 anos do Reino de Galiza.

domingo, 5 de junho de 2011

cronoloxía ISLAM MEDIEVAL



cronoloxía Hª DO ISLAM (s. VII - XV)

quarta-feira, 27 de abril de 2011

HISTORIA DO VIÑO - O VIÑO EN GALICIA

* [Post colgado no blog da Asociación Cultural O COLADO DO VENTO] Para celebrar a XXXI edición da Feira do Viño de Amandi, de Sober vai este texto sobre a Historia do viño e sobre o viño en Galicia elaborado sobre as notas dos cursos Home, auga e paisaxe na Ribeira Sacra (novembro de 2010) e A Cultura do Viño na Idade Media (xullo de 2010). Tamén podedes consultar as notas sobre o Amandi na obra de Germán Vázquez, historiador monfortino, recopiladas aquí por Javier Vivirido.

Paula Vázquez Verao

- ORIXE DA VIDE E DO VIÑO

Os rexistros máis antigos sobre vide son da era Terciaria, de hai c. 35.000 millóns de anos antes do presente. Estas vides aparecían nas ribeiras das zonas lacustres. Só hai rexistros desta planta nas terras do hemisferio norte (no austral non hai videiras ata que as introduce o ser humano).
Co arrefriamento climático do final da era Terciaria extínguense moitas especies, mentras outras reducen a súa área de distribución, como no caso da vide, que se replegou ao sul do continente euroasiático.
No Neolítico inicial, cando c. 10.000 anos antes do presente (VIII milenio a. C.) se inicia o proceso de domesticación de especies botánicas e zoolóxicas salvaxes, non se constata a domesticación da videira.



Entre 6.500 – 6.000 a. C. dátanse os primeiros rexistros de vide domesticada nos territorios transcaucásicos e as primeiras evidencias de uso desta planta para a elaboración de viño. Aquí aparecen sementes que indican un proceso inicial de domesticación (aparecen pés de vide hermafroditas - as videiras salvaxes tiñan pés femia e pés macho) e acháronse en cerámicas de c. 6.000 a. C. restos de tecidos biolóxicos, coma o ácido tartárico, que só se producen durante o proceso de elaboración do viño. Restos de ácido tartárico tamén se documentan en múltiples xacementos neolíticos máis recentes do Próximo Oriente, coma en Susa, entre 6.000 e 3.000 a. C., polo que se supón unha expansión deste cultivo dende o Cáucaso. Progresivamente, o cultivo da vide tamén se expande cara o Mediterráneo oriental, con rexistros de cultivo da vide en Chipre c. 4.500 – 3.900 a. C. e co achádego de sementes de vitis claramente prensadas en Macedonia de c. 4.600 – 4.000 a. C. 
Entretanto, en Galicia non se documenta a existencia de vide no Neolítico.

- EXPANSIÓN DA VIDE POLO MEDITERRÁNEO ORIENTAL

Entre 3.000 e 1.500 a. C., os pobos mesopotámicos e exipcios cultivan e expanden a vide por todo o Mediterráneo oriental. 
O viño ten unha gran importancia comercial e cultural para estas civilizacións, nas que é distintivo das clases acomodadas. 
En Mesopotamia, Hammurabi (c. 1750 a. C.) establece as reglas do comercio do viño. 
En Exipto, o viño vai desprazando a outras bebidas (coma a cervexa) ata ser a bebida real por excelencia. Hai que ter en conta que o viño exipcio non só é froito da fermentación da uva, senón que o zume de uva se mixturaba co de granada e outras froitas, con pedras e resinas, entre outros compoñentes. O viño exipcio mellor considerado era o de perla negra. 
Na cultura xudea a vide ten unha grande importancia simbólica, sendo a primeira planta que cultiva Noé tras o diluvio. 
Entretanto, na Galicia do Calcolítico e do Bronce non hai evidencias da existencia de videiras.


- CHEGADA DO VIÑO AO MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL


Entre 1.500 e 900 a. C. prodúcese unha segunda expansión do cultivo da vide a través dos gregos, exipcios e fenicios, chegando ata Cartago, Sicilia e o sul da península Ibérica. Namentres, arredor do 800 a. C. prodúcese un arrefriamento climático que dificulta o cultivo de vide en zonas coma Galicia.
Para Grecia, o consumo de viño é un elemento fundamental da cultura, costume que Roma importa do pobo grego. Lémbrese que nestas culturas o viño se consumía rebaixado con auga. En Pompeia acháronse variedades cultivadas de vide e puídose constatar que a videira silvestre era xa escasa (s. I d. C.), predominando a vide hermafrodita.
En Galicia, na Idade do Ferro (c. 800 a. C. ata a romanización) hai menos especies agrícolas que no Neolítico e non se constata a presenza de vide. 

- ÉPOCA GALAICO-ROMANA - SEN EVIDENCIAS CLARAS DE VIÑO CULTIVADO EN GALICIA

Na época galaico-romana (s. I a. C. – V d. C.) non hai evidencias seguras de cultivo de vide en Galicia (hai lagares en castros romanizados, pero non está constatado que fosen para a elaboración de viño). Sí hai evidencias de consumo deste produto
ánforas que contiñan viño nas rías da Coruña e Vigo, fragmentos de recipientes contedores de viño en Elviña e no entorno da Torre de Hércules, restos dispersos no val do Miño e inscripcións e representacións escultóricas de vides - 
, pero ningunha das ánforas atopadas con restos de viño foi fabricada na Gallaecia. 
A bebida popular dos pobos galaicos era, segundo a coñecida cita de Estrabón, o zythos. 
Os montañeses (galaicos, astures e cántabros) “beben zythos e o viño, que escasea, cando o obteñen consúmese enseguida nos grandes festíns familiares”.


Con todas as cautelas que se deben ter cunha fonte coma Estrabón, que agrupa a todos os pobos do norte ibérico na denominación xenérica de montañeses e que nunca estivo na península, pódese interpretar o testemuño do xeógrafo grego entendendo que os galaicos non coñecían o cultivo de vides e só obtiñan o viño a través do comercio con Roma


Nos seus estudos arqueolóxicos Naveiro López atestigua que a maioría de ánforas de viño en Galicia se localizan cronoloxicamente entre 50 a. C. e 50 d. C., época dun intenso intercambio entre Roma, que importa viño, e Galicia, que exporta peixe. Dende mediados do s. I d. C. desaparecen estas ánforas de viño romanas no país, o que se podería interpretar como o inicio da produción propia de viño en Galicia, enlazando co xa exposto sobre os restos de lagares documentados en castros romanizados, mais, lembremos: non hai restos de vide en Galicia na época romana, e sí de outras moitas plantas. 




Volvendo ao zythos, que segundo Estrabón era o que consumían os montañeses, esta bebida podería ser a cicerasidra, dos documentos medievais, pois, aínda que tamén foi identificada coa cervexa, en Galicia non se constata produción popular de cervexa, mais si de sidra.


- SEN BASE HISTÓRICA PARA DICIR QUE O AMANDI FOSE "VIÑO DE CÉSARES"



Un selo coas letras AAD dunha ánfora romana elaborada na costa valenciana ou catalá atopada no monte Testaccio de Roma (lugar onde se desbotaban as ánforas que contiñan o aceite e viño importados á cidade) foi interpretado acriticamente como “de Amandi” e atribuído ao Amandi da Ribeira Sacra, e esta é a orixe da famosa confusión sobre os “viños de césares”, lenda sen base histórica.
Ademais, os autores greco-romanos que escriben sobre a agricultura e/ou sobre Galicia non mencionan o cultivo de vide no noso país. Non o fai Catón, en De agri cultura, que fala dos tipos de viño consumidos en Roma, da enxeñería vitícola ou dos sistemas de transporte de viño, nin Plinio, nin Columela, nin Estrabón, que di que o viño é levado aos galaicos polos romanos.
* Ver o artigo "As enganosas ánforas de Amandi", aquí.


- O VIÑO NA IDADE MEDIA



No periodo medieval, o viño non era un capricho ou unha moda refinada da nobreza – que tamén – , senón unha necesidade ante a habitual contaminación das augas de bebida por falta dun sistema de canalización e evacuación de augas suxas adecuado, polo menos no que respecta á Europa cristiá en xeral. O viño foi, tamén, esencial na medicina oficial medieval polo seu papel antiséptico e continuou sendo elemento terapéutico principal dos remedios populares, sobre todo o tinto. Basta citar a Maimónides, que recomenda, como médico persoal de Saladino, os viños de moscatel de Al-Andalus, así como viño de garnacha.
Considerado un alimento máis, a bebida máis sa e a de maior prestixio, o viño converteuse en produto comercial europeo por excelencia da Plena e Baixa Idade Media.

- PRIMEIROS INDICIOS DA PRODUCIÓN DE VIÑO EN GALICIA EN ÉPOCA ALTOMEDIEVAL




Para o período altomedieval (s. V – X) é moi escasa a documentación en todos os aspectos, mais no que respecta ao viño podemos deducir a súa produción en Galicia dunha serie de indicios.



Un deles atópase en Gregorio de Tours, historiador cristián do s. VI, que relata, nos Milagres de San Martiño, a lenda do milagre das uvas de Galicia, ubicada nun emparrado situado ante a basílica de San Martiño, que se indentifica coa primitiva basílica onde hoxe está emprazada a catedral de Ourense. Segundo a lenda, un bufón do rei quixo burlarse da prohibición de coller as uvas sagradas desta pérgola, alongando unha man para tomar un racimo. Mentras tal facía, o brazo íaselle convertendo en parra. O rei, airado, quixo castigar ao vasalo, mais detívoo o bispo, alegando que non impuxese o seu castigo cando Deus xa o fixera. Finalmente, o bufón obtivo o perdón divino.




Por outra parte, a palabra “lobio”, que significa emparrado, conservada en topónimos galegos, coma o Lobios de Sober, é de orixe sueva, polo tanto incorporada ao noso acervo lingüístico na ápoca do reino suevo de Galicia (do 410 ao 585, continuando o reino baixo dominio visigodo ata 711).

Outro dato que apoia a hipótese da expansión do viñedo en Galicia en época sueva (s. V - VI) é que as variedades de vide galegas están relacionadas xeneticamente coa zona do Rin e co este de Europa.


No século VII está documentado o tráfico marítimo entre Galicia e Bourdeaux, zona vitícola, pero sen evidencias de comercio de viño.


De mediados do s. VIII, os documentos relativos ás fundacións de Odoario refiren que segundo se fundan vilas e igrexas se prantan viñedos e pomares. Estes documentos son problemáticos polas frecuentes interpolacións que sufriron, mais estes datos sobre o cultivos de vides e mazairas poden considerarse válidos, pois non habería interese ningún en falsificar tales informacións. Nesta época pódese supoñer o inicio do cultivo vitícola na Ribeira Sacra, impulsado polos bispos de Lugo, que “colonizan” esta zona.


A partir de aquí, unha historia do viño en Galicia dende a Idade Media xa non se pode facer apoiándose na paleobotánica, pois no noso país non houbo tradición de aplicar as técnicas paleobotánicas máis aló da época romana.



- PRODUCIÓN SEGURA DE VIÑO EN GALICIA DENDE O S. IX E GRAN EXPANSIÓN DO VIÑEDO DENDE O S. XI


No s. IX – X a documentación constata que o viñedo está implantado en todas as zonas vitícolas de GaliciaUn exemplo é o documento da fundación de Santo Estevo de Atán, en Pantón, do ano 816, que di que cando se funda o mosteiro se plantan tamén viñas e maceiras.
Os documentos do s. X permítennos saber que hai un equilibro entre o pomar e o viñedo nas transaccións, sobresaíndo o primeiro ata mediados de século e comezando a aumentar o viñedo a finais de século ata a súa gran preponderancia no século XI. Tamén as compravendas que se pagan en especie amosan a preponderancia do viño (80% dos casos) como medio de pago, desaparecendo a sidra da documentación dende o s. XI, aínda que non as mazairas.
Así, o viño convírtese nun produto valorado comercialmente, estando na base do desenvolvemento de núcleos urbanos no s. XII.

Sempre se vinculou aos mosteiros, sobre todo aos do Císter, este impulso do cultivo do viñedo, aínda que hai que matizar isto, valorando a iniciativa do propio campesiñado na produción vitícola. Certo é que os mosteiros cobraron rendas en viño, fomentando a súa produción, tanto para usalo na Eucaristía e consumilo nos refectorios como para comerciar con el.


- O VIÑO: PRODUTO COMERCIAL GALEGO POR EXCELENCIA ENTRE OS S. XIII AO XV


Dos s. XIII ao XV intensifícase a plantación de viñedo no en todas as zonas vitícolas galegas, chegando a ser no Ribeiro case un monocultivo, onde no s. XV a vide ocupa un 80% da superficie cultivada.
A partir de 1380, pasada a peste negra, a expansión comercial galega coincide co fomento do cultivo do viñedo. Na documentación de foros e arrendamentos (datos da zona do Ribeiro) mencíonase a sutitución de soutos por viñas, aínda que é máis corrente que o viñedo gañe terras de monte e leiras de cereais, pois viñedo e o souto sempre se complementaron, con ambos produtos ben valorados, así coma polo uso das pólas de castiñeiro para a viña e da súa madeira para facer barricas.
É difícil documentar as prácticas agrícolas, pois o único recollido nas fontes documentais é o produto desas actividades; en función do valor que se lle dá a cada produto e das fincas que se venden, compran ou arrendan deducimos o “mapa” agrícola.
Tradicionalmente foi atribuído ao asentamento do Císter en Galicia, a partir de mediados do s. XII, a introdución de melloras técnicas no cultivo do viño e de novas variedades, aínda que non existe documentación para poder afirmar tais extremos; o único que podemos facer é deducir a influencia que no mundo vitícola galego puido ter Borgoña, zona produtora de viños de calidade con viticultura ben documentada dende o s. IV, coa influencia franca en Galicia dende finais do s. XI (chegada de Afonso Reimúndez e Afonso Enríquez, de monxes de Cluny e instalación de artesáns e comerciantes francos nas vilas do Camiño de Santiago). Non sen desbotar a importancia dos mosteiros – non só dos do Císter – no impulso ao cultivo do viño, o profesor Francisco Javier Pérez, na súa maxistral exposición O viño e os mosteiros do Ribeiro medieval [curso: A Cultura do Viño na Idade Media], puxo acento no saber popular en canto ao cultivo vitivinícola, documentado, como dixemos, en Galicia moito antes da expansión do Císter, legado que os mosteiros recolleron. Ademais, o profesor sinalou que no impulso comercial galego de finais do s. XIV, onde o viño ocupa un papel central, foi moito máis importante a iniciativa da burguesía cidadá cá a dos mosteiros, malia que a conservación da documentación é moi desigual e sobreabunda a dos centros monásticos sobre a dos arquivos da nobreza galega, dispersos por Castela, onde invertiron e construíron os seus pazos os nobres galegos dende o s. XIII.
Hai poucos datos sobre as especies de uva cultivadas e sobre o viño producido en Galicia. Só podemos saber que se cultivaba branco e tinto e que, no caso do Ribeiro, o branco é o máis mencionado nos documentos do s. XIV e XV.
O aprecio polos bos caldos e o xurdimento de toda unha cultura enolóxica a finais da época medieval está en relación co ascenso da burguesía e a necesidade creada de distinción das bebidas de prestixio das populares.

Nos momentos finais da Idade Media, o viño de misa, antes tinto, en clara analoxía co sangue de Cristo, cambiouse polo branco quizais por qué, como di Francisco Xabier Castro Pérez, o pobo xa aceptaba a abstracción de que o que se consagraba era sangue de Cristo e non era tan importante a color do líquido; quizais tamén porque dende o s. XIII a comuñón deixo de ser administrada aos laicos baixo as dúas especies.
Tamén a fin da Idade Media é a época de decadencia do emparrado, dos “lobios”, sustituído xeralmente polo estacado, achegando máis os acios á terra.


- O VIÑO EN GALICIA ENTRE OS S. XVI E XIX



Xa na época chamada moderna (s. XVI – XVIII), o comercio interno de viño foi importante en Galicia, sendo o mercado dos viños do Ribeiro a zona compostelá, coma na Idade Media, e para os da Ribeira Sacra Lugo, concentrándose a maior parte das ventas na época do San Froilán. 
A gradación do viño nos s. XVIII – XIX non era superior a 8%, do que se pode inferir que tamén anteriormente o viño sería igualmente frouxo; ademais, en moitos casos a uva soía misturarse con outras froitas para os caldos de consumo diario. Con todo, a bebida popular no Antigo Réxime non era o viño, produto caro, moito máis nos lugares sen produción local, senón a sidra.
O viño era valorado tamén como bebida espirituosa que axudaba a afrontar as duras tarefas campesiñas, aínda que cómpre sinalar que no caso das mulleres só era tolerado que bebesen na casa, e non habitualmente.










- CONLUSIÓNS PARA A NOSA RIBEIRA


No estado actual de coñecementos, non hai evidencias sobre a produción vitícola en Galicia en época romana. Polo tanto, o suposto consumo de viño de Amandi polos "césares" romanos só é unha lenda, xurdida dunha mala interpretación histórica.
Na chamada Ribeira Sacra podemos deducir - como para o resto de Galicia - que a vide se introduciu no s. V ou VI, estando o seu cultivo xa implantado, con seguridade, no s. IX (no 816 dátase o primeiro documento que menciona vides na zona de Lemos, no mosteiro de Atán, Pantón), e que se produxo unha gran expansión do viño, como produto comercial, dende o s. XI.
E, unha reflexión. ¿Acaso é menos digna a nosa Historia porque o Amandi non fose "viño de césares"? No viño de Amandi, no viño de toda a ribeira de Sober e das outras zonas da D. O. Ribeira Sacra, condénsase unha historia de saber agrícola e a suor de quenes con amor e esforzo sacan da terra, ano a ano, o seu zume. 
A cuestión de por qué nos interesan máis as películas de romanos cá a complexa e interesante realidade que pouco a pouco imos desentrañando - ou descubrindo, escoitando ou lendo a investigadores que xa teñen moito traballo feito sobre o tema do viño en Galicia - é outro asunto, relacionado coa mecánica de ver todo con ollos de consumidor, e será que ao consumidor lle interesa máis a Roma imperial imaxinada que unha comarca campesiña da Romania pero, como deixou dito Kant, “cómpre distinguir aquilo que ten dignidade do que só pode ter valor”. Ollo! Que non houbese viño na época romana na chamada Ribeira Sacra non quere dicir que non fose importante nesta zona o proceso de Romanización, con múltiples vilas romanas, castros romanizados e asentamentos tan importantes coma Castillón, Proendos ou San Vicente.


O viño foi sempre símbolo de civilización en distintos sentidos: para Roma beber viño era o civilizado, fronte ás outras bebidas fermentadas dos “bárbaros”, era o sangue de Cristo, usado para a Comuñón, beber viño de calidade era símbolo de distinción da burguesía ascendente tardomedieval, foi considerado sangue da terra dende antes do Cristianismo, e así os nacionalismos da “primavera dos pobos”, na Europa decimonónica, consideraron o viño un dos elementos máis representativos dun país…

Hoxe, na Ribeira Sacra, o viño é goce de vivir, gusto pola calidade e valor comercial, sangue da nosa ribeira empenzoñada de velenos das empresas que nos colonizan que apaga as penas desta terra na periferia do primeiro mundo.



- FONTE 

* Texto elaborado sobre as notas das conferencias de Pablo Ramil Rego, Anselmo López Carreira, Francisco Javier Pérez e F. Xabier Castro Pérez nos cursos citados arriba.